शनिवारची सकाळची शाळा. दुपारी शाळा सुटली की सर्वजण घरी जाऊन कपडे बदलून एकत्र आले. त्यांचं एकत्र येण्याचं ठिकाण मंदिराजवळचं झाड. त्या झाडाला एक दगडी कट्टा आहे. कट्ट्याजवळ हळू हळू सर्वजण जमू लागले. दोन गट पडले. कुणीतरी ओलीसुकी करण्यासाठी चपटी खापरी शोधली. त्याच्या एका बाजूला थुंकी लावली व ‘ओली का सुकी’ म्हणत आकाशात भिरकावली. जो जिंकेल तो पहिल्यांदा खेळेल. तोपर्यंत इतरांनी गल काढायला सुरुवात केली होती. गल म्हणजे वीतभर लांबीचा अन अर्धा बोट खोलीचा खड्डा. यात तो लांब दांडू टेकवून त्यावरच्या खाचीत आडवी विटी न पडता ठेवली गेली. तो वाकून समोर उभं असलेल्याकडे नजर वर करून बघत, 'कोलू का..?'असं विचारत दांडूने त्यावरील विटी जोरात त्या रांगेत उभे असलेल्या पोरांच्या पलीकडं टाकायचा. विटी झेलली किंवा त्या दांडूला विटीने टिपले तर तो बाद झाला असं समजलं जायचं. नाहीतर तीन वेळा दांडूने विटी लांब टोलवली जायची. खेळ सुरु झाला, रंगू लागला. तिथचं शेजारी झाडाखाली सावलीत त्यातीलच काही छोट्या मुली मातीत खेळत होत्या. दोन्ही हाताने माती एकत्र करून त्याचा उभा बांध बनवायचा अन ते बनवताना त्यात काचेच्या बांगडीचा तुकडा लपवून ठेवायचं सुरु होतं. तिची मैत्रिण ते लपवलेलं शोधत होती. हे खेळताना त्या दोघी तल्लीन झाल्या होत्या. इतक्यात एकामागोमाग तीन-चारजण रबराचे टायर, हातात छोटी अर्धी काठी घेऊन, फिरवत अधूनमधून वाट काढत पळत होते. त्यांच्याकडंच्या चाकाची उंची कमी अधिक असली तरी उत्साह प्रचंड होता. एकाच झाडाखाली चिमुकल्यांची ही मैफिल अलग-अलग खेळत पण हसत- खिदळत रमली होती. जणू ते झाड 'आनंदाचं झाड' झालं होतं. त्याला लगडलेली कोवळी फुलं हसत होती, मजेत होती.
पाऊस पडायला लागला अन थेंबांचा टपटप वर्षाव चोहीकडे सुरु झाला. सर्वत्र पाणी साचत गेले. रस्त्यावर, गल्लीत, शेतात अन वळचणीला फक्त पाणी. मुलांना रस्त्यावर साचलेल्या गढुळ पाण्याच्या डबक्यात खेळण्याची, बाहेरून त्या डबक्यात उडी मारण्याची, पाय आपटून पाणी उडविण्याची वेगळीच मज्जा वाटते. गावाकडे भरपावसात चिखलात मुलांचे मनमुराद खेळणं सुरु असायचे. गारा पडल्या असतील तर पाऊस जरा थांबला की रस्त्यावरच्या, वळचणीच्या काठवरच्या पांढ-याशुभ्र गारा हातात घेणं, एकमेकांना हलकेच मारणं सुरु असायचं. हा एक प्रकारचा निसर्गाभ्यास न शिकविता मुलं अनुभवायची. आता पालक मुलांच्या तब्बेतीच्या कारणावरुन, काळजी वाटते म्हणून बाहेर पावसात जाणे, डबक्यातलं घाणं पाणी इ. कारणामुळे मुलांना पावसात जाण्यापासून परावृत्त करतात. आता मुलंही हायजेनिक इश्श्युमुळे जास्त जपतात. पावसाच्या पाण्यात कागदाची होडी बनवून सोडण्याच्या आठवणी न विसरता येणा-या आहेत. कागदी होडी पाण्यात जास्त वेळ टिकणार नसते हे माहिती असते तरी ते बनवणं सुरु असतं. सध्या पाऊस सुरु असताना घरात टिव्हीवर चित्र पाहण्यात मुलं पालकांसोबत व्यस्त असल्याचे दिसून येतयं.
पूर्वी गाभुळलेल्या चिंचा काढणे अन मित्रांसोबत त्या वाटून खाणे, त्याचे निघालेले चिंचोके गोळा करुन त्याने खेळणे, अन तेच फरशीवर घासले अन गालाला लावले की गरम वाटणे या सगळ्या जाणिवा सोबत घेवून मुलं वाढत असायची. काही ठिकाणी तर चिंचोके, करंजीच्या बिया साठवून त्या घरच्यांच्या नकळत बाजारात विकणारी मुलंही बघायला मिळायची जी इतक्या कमी वयात व्यवहारज्ञानाचे धडे घेताना दिसायची. चिमणीचे पिल्लू घरट्यांतून खाली पडल्यावर मुलांची होणारी तगमग त्यांच्यातील संवेदनशीलता दाखवायची. कुत्र्याचे, मांजरीचे पिल्लू मुलांच्या जिव्हाळ्याचा विषय असतो. मुलं मुळातच संवेदनशिल व भावनिक असतात. मात्र समाजातील आजुबाजूच्या घटना, घरातील वातावरण यामुळे त्यांच्या भावना बोथट/तीव्र/आक्रमक इ. बनत जातात. घरी दारासमोर एखादा भिकारी आल्यानंतर त्याला भाकरी देण्याची रीत संस्कारक्षमता वाढवित असायची. सध्या मात्र ‘देण्याचा आनंद’ हा घरातूनच लोप पावत आहे असं जाणवतं.
शाळेला सुट्ट्या लागल्या की मुलांना काय करू अन काय नको असं होतं. बंदिस्त पिंज-यातून जणू मोकळ्या हवेत त्यांचा प्रवेश होतो. अशावेळी मनात साचलेली ऊर्जा ओसंडून वाहत असते. गावाकडे असलेली मुलं निरनिराळे खेळ खेळतात. त्यासाठी खेळाचे साहित्य, साधनं याची फारशी आवश्यकता नसते. खरंतर यामुळे काही अडत नाही. गरज असते फक्त आपल्यासारख्याच सवंगड्याची. हे सगळं त्यावेळी होतं जेव्हा तंत्रज्ञानाची प्रगती मर्यादित होती. काळ बदलला. तंत्रज्ञानाचा आविष्कार सर्वत्र पोहचू लागला. समाजातील सर्व स्तरापर्यत तंत्रज्ञानाचा स्पर्श झाला. याला लहान मुलांचा वयोगटही अपवाद नाही राहिला. जणू तंत्रज्ञानाने लहानग्यांच्या हातातील खेळणी बदलली. मोठ्या लोकांनी तंत्रज्ञान हे त्यांचे रोजचे व्यवहार सुसह्य, बिनचूक व्हावेत म्हणून स्वीकारले मात्र लहानग्याना हे तंत्रज्ञान त्यांच्या वाढीवर परिणाम करणारे ठरू लागले. एखाद्या घरी मम्मी किचनमधूनच काम करता करता छोट्या मुलीला तिच्या हातातील मोबाईल खाली ठेवून ताटातील खाऊ संपवायला सांगते अन ती लहानगी मात्र न ऐकल्यागत करून मोबाईलच्या चकाकत्या स्क्रीनवर डोळे लावून बसते, तेव्हा तंत्रज्ञानाने निर्मित साधनाचे व्यसन जडले असं म्हणायला हरकत नसते.
लहान मुलांच्या विकासात खेळाचं अनन्यसाधारण महत्व आहे. खेळ ऊर्जा निर्माण करतो अन आतल्या उर्जेला योग्य वाटही करून देतो. मुल खेळायला केव्हा सुरु करतं? अगदी काही महिन्याच्या वयापासून ते समोर येईल त्या वस्तू 'हाताळणे'म्हणजे खेळणं सुरु करतं. यातून त्याची हालचाल, व्यायाम होत असतो. वय वाढेल तसे खेळ अन त्यानुसार खेळणी बदलत गेली. मुळात गावाकडे खेळणी ही तयार न मिळता वस्तूपासून अन उपलब्ध साधनात बदल करून मिळत होती. अशी खेळणी खेळात महत्वाची भूमिका बजावायची. खेळण्यांची संख्या कमी असल्याने सर्वांनी एकत्र येऊन खेळावं लागायचं यातून संघ भावना, गटात खेळणं विकसित होत होतं. मैदानी, बैठे, वैयक्तिक,सांघिक अशा प्रकारातून खेळ खेळले जायचे. खेळांचेही आस्तित्व टिकविणे जायचे. आज कितीतरी खेळ विस्मरणात गेलेत. मुलांना त्या जुन्या खेळाविषयी माहितीही नाही. जशी एखादी लोककला विस्मरणात जावून काही काळानंतर नष्ट होते तसे खेळाचे होत आहे. आट्या पाट्या, डोंगर का पाणी, लगोरी,सुरपारंब्या, विषामृत, आंधळी कोशिंबीर, आबाधाबी, भोवरा, गोट्या, लपाछपी, हुतूतू इत्यादी खेळ लहानपणी आवडीने खेळले जायचे. या सर्व खेळात खूप खेळणी नव्हती पण प्रचंड उत्साह होता. हे खेळ खेळताना चपळता, लवचिकता, अचुकता यासोबत शारीरिक हालचालींचा वेग वाढायचा. त्यामुळे या खेळातून नकळतपणे शारीरिक कार्यक्षमता, बौद्धिक क्षमता व निर्णयक्षमता यात वाढ झालेली दिसून येते. दुर्दैवाने आता हे खेळ जास्त खेळले जात नाहीत अन पिढी दर पिढी या खेळाकडून अधिक सोईस्कर, तंत्रज्ञानावर आधारित, तयार खेळणी असलेल्या खेळाकडे लहान मुले वळत आहेत. किंबहुना त्यांच्या पालकांची मानसिकता बदललेली आहे. उदाहरणार्थ पूर्वी लाकडाची छोटी गाडी/ बाबागाडी त्या मुलाला स्वतःला ढकलायला लागायची मात्र आता पालक आपल्या मुलांना रिमोटवरच्या गाड्या अन खेळणी आणून देत आहेत त्यामुळे त्या मुलांचे श्रम न करण्याची वृत्ती तयार होत आहे. अशा खेळातून त्या मुलांचा घामही निघत नसावा. तसेच मुख्यतः बहुतांश खेळ हे एकेकटे खेळले जाणारे आहेत. ज्यातून एकलकोंडेपणा वाढण्याची शक्यता असते.
पूर्वी मुलांचे खेळणे फक्त खेळापुरते मर्यादित नव्हते. उन्हाळ्यात परिक्षेनंतर हुंदडणे, उन्हातान्हात भटकणे, पोहणे, झाडावर चढणे यासारख्या (पालकांच्या दृष्टीने नसते उद्योग.!) गोष्टी मुलं मनमुराद करत असतात. झाडावर चढ्णे यासाठी कौशल्य लागतं ते कुठल्या शाळेत शिकवलं जात नाही. आंबा, जांभुळ, करवंदे, कलिंगड यावर ताव मारणे अन तेही स्वतः ती झाडं शोधून, त्यावरुन तोडून खाणे याला चोरी नाही म्हणता येत हे निरागस्तव मान्य असतं. कोणत्या आंब्याला पाड लागलाय हे ओळखायला मुलांना तो आंबा न खाताही इथली निसर्गशाळा शिकविते. एकमेकांच्या सोबतीने विहिरीला पोहायला शिकणे हा एक अनुभव. यात मोठे भावंड वा वडिलधा-यापैकी एखादे लहानग्यांना पोहायला नेतात. भाताच्या काड्याची मोळी बांधून पोहायला शिकवलं जायचं. कोणतेही पैसे न देता अन सध्याच्या स्विमिंगपूल, पोहणे क्लास- काँश्च्युम यापेक्षा जास्त भावणारे अविस्मरणीय अनुभव विहिरीत पोहायला शिकणे यामध्ये होते. झाडावर चढणे, पोहणे, डोंगरावर फिरणे, रानातली झाडं-झुडपं ओळखणे, हे करताना पक्ष्यांचा आवाज ऐकणे हे सगळं प्रचलित शिक्षणपध्दती शिकवित नाही. निसर्ग अन मुक्तपणे त्यात वावरण्याचे स्वातंत्र्य ब-याच गोष्टी खुल्या करुन देतात. मात्र काही वेळा पालकांचा काळजीपोटी दिला जाणारा नकार, मुलांना गावाची/मामाच्या गावाची पार्श्वभुमी उपलब्ध नसणे यामुळे मुलं या अनुभवांना मुकतात. आता तर काळ बदलला अन उन्हामध्ये फिरण्याचे exertion व्हायला लागलं. टिव्ही, मोबाईल, इंटरनेटमुळे निसर्गापासून तुटत गेलीत. मुलांची एका जागेवर बसून, जंकफुडमुळे स्थुलपणा प्रमाण वाढत आहे. या स्थुलतेमुळे झाडावर चढणे, तासनतास भटकणे यासाठी लागणारी चपळता, लवचिकता मुलांच्या अंगी येईल का? यावरही काही प्रमाणात समर कॅंप, अँडव्हेंचर कँपसाठी मुलांना पाठविण्याचा उपाय काढला जातो पण तो ठराविक दिवसात, बांधील उपक्रमामधून कृत्रिम असल्याचा जाणवतो. या कँपमधून ‘थ्रिलींग’ अनुभविण्याचा प्रयत्न असतो. इथं अनुभव मिळतो पण तो आतमध्ये मुरण्याची शक्यता कमी वाटते कारण याचा पायाच ‘तात्कालिक’ अनुभवावर आधारित वाटतो. आजुबाजूच्या, रोजच्या नैसर्गिक वातावरणात शिकताना इतर मुलांसोबत अनुभवता येणारे सहज शिक्षण कॅंपमध्ये काही दिवसात मिळेल यांची शंका येते.
6 ते 14 वर्ष वयोगट हा अत्यंत संवेदनशील व संस्कारक्षम मानला जातो. या वयोगटासाठी काही गोष्टी ठरवून कराव्या लागतात. यासंदर्भात, रवींद्रनाथ टागोरांनी मुलांसाठी वासंतिक शिबिर भरवलं होतं. पाचशे मुलांचा सहभाग होता. शांतीनिकेतनच्या रम्य परिसरात जवळून वाहणारी नदी, टेकडी,निसर्ग फुलला होता तसेच त्यापरिसरात ग्रंथालयही होतं. टागोरांनी मुलांना शिबिरात मजा मस्ती आनंद लुटा, नदीत डुंबा,मुक्त वावरा, ग्रंथालय बघा अशा सूचना केल्या. शिबिरातील इतर सर्व मुलं निसर्गात मनमुराद रमली, नदीत पोहत होती, खेळत-बागडत होती. एकच मुलगा मात्र ग्रंथालयात बसला होता. शांतिनिकेतमधील सर्व शिक्षक टागोरांना म्हणाले की हा एक सोडला तर इतर सर्वांची आम्हाला काळजी वाटते. तर टागोर म्हणाले ‘मला मात्र या एकाची काळजी वाटते. बाकी सर्व मुले भविष्यातील आव्हाने पेलायला सक्षम बनतील.’ याचा अर्थ वाचन-अभ्यास याला विरोध नाही पण उमलत्या व वाढत्या वयात खेळणे, निसर्गात रमणे, सहजीवन अनुभवणे हे वाढीला पोषक असते. पूर्वी घरा-घरांमधून मुलांच्या किलबिल, दंगामस्तीचे आवाज यायचेत. सध्या मात्र टिव्हीवरील प्राईम टाईम मालिकांमुळे लहानग्यांचा आवाज कमी झाला अन मालिकामधील पात्रांचे, कार्टूनचे आवाज वाढलेत. घरंअबोल झालीत. मुलं या सर्व वातावरणाचा अनुभव घेत आहेत अन पालकांचे अनुकरण करत आहेत. यातून पालकांच्या अति मोबाईल प्रेमाची पुढची आवृत्ती त्यांचे पाल्य काढतील असं वाटू लागलयं.
आँक्टो. 2017 मध्ये सीएनएन हेल्थने एक अहवाल प्रसिद्ध केला. त्यात एका सर्व्हेनुसार आठ वा कमी वर्षे वयाची मुले दररोज 2 तास मोबाईल स्क्रीन बघतायत अन हे प्रमाण गेल्या 4 वर्षातील तिप्पट वाढले आहे असा उल्लेख केला आहे. मुलांचा मोबाईलकडे वाढता कल चिंतेचा विषय आहे. याचा परिणाम या अहवालातील एका समर्पक वाक्यात समजतो तो म्हणजे, “The ubiquity of mobile is Changing childhood”. आता यापुढे जात रोबोटिक्स तंत्रज्ञानाने मानवासारखे काम करणारे रोबो तयार झालेत. मुलांसोबत खेळायला वा त्यांची खेळणीही त्या तंत्रज्ञानावर अवलंबून आहेत. यात खेळ खेळताना समोरचा मशिन आहे, मानव नाही हे मान्य करुन खेळातल्या त्या ‘भिडू’ सोबत आपल्या भावना गुंततील का याची जाणिव ठेवणं गरजेचं आहे. आर्टीफिशिअल इंटेलिजन्सचा सर्व क्षेत्रात वापर होतोय. मानवाच्या नियमित कामांना व त्यासाठी वापरल्या जाणा-या बुद्धिमत्तेला हा ‘पर्याय’ शोधला गेला आहे. मात्र आर्टीफिशिअल इंटेलिजन्समुळे मुलांपर्यंत पोहचत असलेली साधने, ज्ञान, सभोवतालीचे वातावरण यातून बालमनाची नैसर्गिक बुद्धिमत्ता हरवली जाणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.
शेवटी, पूर्वीचे सर्व चांगले, छान अन संस्कारक्षम होतं आणि आत्ता बदलत्या जीवनशैली, तंत्रज्ञान, गतीमान जीवन यामुळे सगळं वाईट होतंय असं नाही. काळ बदलला तशी आव्हाने वाढली व यावर मात करायला या नव्या गोष्टी, तंत्र याचा स्वीकार करावाच लागेल. मात्र लहानांची निरागसता, त्यांची वाढ, मुल्यशिक्षण, संस्कारक्षमता, निसर्गाशी जवळीक जपताना सध्याचे तंत्रज्ञान अन जीवनशैली याचा योग्य समतोल राखणे गरजेचे आहे आणि ही जबाबदारी मुख्यतः तुम्हा आम्हा पालकांवर आहे..!
👍 लेख आवडल्यास कमेंट करा आणि शेअर करा.
श्री. मानसिंग पाटील (सातारा)
मो: 8655574794
ईमेल: mansing.nk@gmail.com
नविन ब्लॉगचे नोटिफिकेशन येण्यासाठी विश्व मराठीच्या ईमेल लिस्टला सबस्क्राइब करा.
अभ्यासपूर्ण आहे आपला लेख ! सत्य परिस्थिती सांगितली .